Изучаем латинский язык с нуля!
Textus XXXVIII


Октавиан Август о своей деятельности

Сохранился любопытный документ, известный под названием Monumentum Ancyranum: это как бы отчет о деятельности Октавиана Августа, написанный им самим. Тиберий, пасынок и преемник Октавиана, приказал выгравировать его на бронзовых таблицах и поместить в мавзолее императора на Campus Martius (Марсово поле); списки этого документа были распространены во многих провинциях римского государства. Лучше всего сохранился текст, найденный в Анкаре (древнее название — Ancyra), отсюда и его название — Monumentum Ancyranum.


Апофеоз Октавиана Августа (гемма)

MONUMENTUM ANCYRANUM (отрывки)

Annos undeviginti natus1 exercĭtum privāto consilio et privāta impensā comparāvi, per quem rem publĭcam a dominatiōne factiōnis2 oppressam in libertātem vindicāvi. Propter quae senātus decrētis honorifĭcis in ordĭnem suum me adlēgit C. Pansa, A. Hirtio consulĭbus3 ... et imperium mihi dedit. Res publĭca ne quid detrimenti capĕret4, me pro praetōre simul cum consulĭbus providēre iussit. Popŭlus autem eōdem anno me consŭlem, cum consul uterque5 in bello cecidisset, et triumvirum6 rei publĭcae constituendae creāvit.

Qui parentem meum interfecērunt, eos in exsilium expŭli7 iudiciis legitĭmis ultus8 eōrum facĭnus, et postea bellum inferentes rei publĭcae vici bis acie9.перевод текста

Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrārum saepe gessi victorque omnĭbus veniam petentĭbus civĭbus peperci10. Externas gentes, quibus tuto ignosci potuit11, conservāre quam excidĕre malui.

Bis ovans12 triumphāvi, tres egi curūles triumphos13 et appellātus sum viciens semel imperātor ... In triumphis meis ducti sunt ante currum meum reges14 aut regum libĕri novem. Consul fuĕram terdeciens, cum scripsĕram haec, eramque septĭmum et tricesĭmum annum tribuniciae potestātis. ...перевод текста

In consulātu sexto censum popŭli collēgā M. Agrippā15 egi. Quo lustro16 civium Romanōrum censa sunt capĭtum quadragiens centum millia et sexaginta tria millia. Itĕrum consulāri cum imperio lustrum solus feci C. Censorīno et C. Asinio consulĭbus. Quo lustro censă sunt civium Romanōrum capĭtum quadragiens centum millia et ducenta triginta tria millia. Tertium consulāri cum imperio lustrum collēga Tib. Caesăre filio meo feci Sex. Pompeio et Sex. Apuleio consulĭbus. Quo lustro censa sunt civium Romanōrum capĭtum quadragiens centum millia et nongenta triginta et septem millia. Legĭbus novis latis17 multa exempla maiōrum exolescentia iam ex nostro usu revocāvi et ipse multārum rerum exempla imitanda18 postĕris tradĭdi. ...перевод текста

Ianum Quirīnum19, quem clausum esse maiōres nostri voluērunt, cum per totum imperium popŭli Romāni terrā marīque esset parta victoriis pax, cum prius, quam nascĕrer, a condĭta urbe bis omnīno clausum fuisse prodātur memoriae, ter me princĭpe senātus claudendum esse censuit.перевод текста

Затем Октавиан сообщает о раздаче денег и продовольствия солдатам и плебеям и о строительстве общественных зданий.

Capitolium et Pompeium theātrum utrumque opus impensā grandi refēci20 sine ulla inscriptiōne nomĭnis mei. Rivos aquārum21 complurĭbus locis vetustāte labentes refēci et aquam, quae Marcia appellātur, duplicāvi fonte novo in rivum eius immisso. Forum Iulium22 et basilĭcam, quae fuit inter aedem Castōris et aedem Saturni23, coeptă profligatăque a patre meo perfēci et eandem basilĭcam consumptam incendio ampliāto eius solo sub titŭlo nomĭnis filiōrum meōrum incohāvi et, si vivus non perfecissem, perfĭci ab heredĭbus iussi. Duo et octoginta templa deum24 in urbe ex decrēto senātus refēci, nullo praetermisso, quod eo tempŏre refĭci debēbat. Consul septĭmum viam Flaminiam ab urbe Arimĭnum refēci et pontes omnes praeter Mulvium et Minucium.перевод текста

In privāto solo Martis Ultōris templum25 forumque Augustum ex manubiis feci. Theātrum ad aedem Appollĭnis26 in solo magnā ex parte a privātis empto feci, quod sub nomĭne M. Marcelli genĕri mei esset.

Ter munus gladiatorium dedi meo nomĭne et quinquiens filiōrum meōrum et nepōtum nomĭne; quibus munerĭbus depugnavērunt homĭnum circĭter decem millia. ... Venatiōnes bestiārum Africanārum meo nomĭne aut filiōrum meōrum et nepōtum in circo aut in foro aut in amphitheātris27 popŭlo dedi sexiens et viciens, quibus confecta sunt bestiārum circĭter tria millia et quingentae.перевод текста

Navālis proelii spectacŭlum28 dedi trans Tibĕrim, in quo loco nunc nemus est Caesărum, cavāto solo in longitudĭnem mille et octingentos pedes, in latitudĭnem mille et ducentos. In quo proelio triginta rostrātae naves trirēmes aut birēmes, plures autem minōres inter se conflixērunt. Quibus in classĭbus pugnavērunt praeter remĭges millia homĭnum tria circĭter.

Mare pacāvi a praedonĭbus. Eo bello servōrum29, qui fugĕrant a domĭnis suis et arma contra rem publĭcam cepĕrant, triginta fere millia capta domĭnis ad supplicium sumendum tradĭdi.перевод текста

Aegyptum imperio popŭli Romāni adiēci30...

Pannoniōrum gentes31, quas ante me princĭpem popŭli Romāni exercĭtus numquam adiit, devictas per Tib. Nerōnem, qui tum erat privignus et legātus meus, imperio popŭli Romāni subiēci. Ad me ex India regum legatiōnes32 saepe missae sunt, numquam antea visae apud quemquam Romanōrum ducem. Nostram amicitiam petiērunt per legātos Basternae Scythaeque et Sarmatārum, qui sunt citra flumen Tanaim33, reges.перевод текста

In consulātu sexto34 et septĭmo, bella ubi civilia exstinxĕram, per consensum universōrum potītus rerum omnium, rem publĭcam ex mea potestāte in senātus populīque Romāni arbitrium transtŭli. Quo pro merĭto meo senātus consulto Augustus appellātus sum et laureis postes aedium meārum vestīti publĭce coronăque civĭca super ianuam meam fixa est clipeusque aureus35 in curia Iulia posĭtus, quem mihi senātum populumque Romānum dare virtūtis, clementiae, iustitiae, pietātis causā testātum est per eius clipei inscriptiōnem. Post id tempus praestĭti omnĭbus auctoritāte, potestātis autem nihĭlo amplius habui, quam cetĕri, qui fuērunt mihi quoque in magistrātu collēgae.перевод текста

Tertium decĭmum consulātum cum gerēbam, senātus et equester ordo populusque Romānus universus appellāvit me patrem patriae36 idque in vestibŭlo aedium meārum inscribendum esse atque in curiā Iuliā et in foro Augusti sub quadrīgis, quae mihi ex senātus consulto posĭtae sunt, decrēvit.

Cum scripsi haec, annum agēbam septuagesĭmum sextum37.перевод текста

NB

1. Annos undeviginti natus — Октавиан родился 23 сентября 63 г. до н. э.

2. a dominatione factionis — заговорщиков, убийц Цезаря.

3. Gaio Pansa, Aulo Hirtio consulĭbus — в 43 г. до н. э.

4. res publĭca ne quid detrimenti capĕret — стандартная формула сенатского постановления, по которому консулам вручались полномочия диктаторов; это было формальное провозглашение чрезвычайного положения. Октавиан получает диктаторскую власть в виде исключения, будучи пропретором.

5. consul uterque — Панса и Гирций погибли в 43 г. до н. э. (15 и 20 апреля) в сражении при Мутине (совр. Модена). После гибели Цезаря войска Антония в течение четырех месяцев осаждали в Мутине Децима Брута; консулы Гирций и Панса вместе с молодым Октавианом отправились на помощь городу.

6. triumvīri — так называемый второй триумвират, заключенный в 43 г. до н. э. между Октавианом, Антонием и Лепидом; им было официально поручено упорядочить положение в государстве.

7. in exsilium expŭli — в соответствии с так называемым lex Pedia, законом, установленным консулом Педием в 43 г. до н. э.

8. ultus — см. ulciscor, ultus sum, ulcisci; это отложительный глагол, поэтому причастие ultus переведите действительным залогом: отомстив.

9. vici bis acie — в битве при Филиппах в 42 г. до н. э. были побеждены республиканские войска во главе с Брутом и Кассием, убийцами Цезаря.

10. peperci — см. parco, peperci, parcĕre; этот глагол употребляется с дательным падежом: omnĭbus civĭbus petentĭbus...

11. ignosci potuit: ignosci — infinitivus praesentis passivi, безличное выражение; переведите: можно было простить.

12. ovans — высшей наградой полководцу был триумф (triumphus); ovatio — менее высокая награда: победитель въезжал в город не на колеснице, а шел пешком во главе триумфального шествия, в более поздние времена — въезжал на коне.

13. tres egi... triumphos — Октавиану трижды присуждалось право на триумфальный въезд в Рим; эти торжества были объединены и проведены 13—15 августа 29 г. до н. э.

14. ducti sunt... reges — в триумфальном шествии Октавиана в числе побежденных были проведены Александр Гелиос и Клеопатра Селена, дети Клеопатры, Александр из Эмесы, Адиаториг, вожди галатов вместе с женами и сыновьями.

15. collegā Marco Agrippā — abl. abs. — вместе с коллегой Марком Агриппой (досл.: когда коллегой был Марк Агриппа).

16. lustrum — очистительное жертвоприношение, совершавшееся после окончания переписи населения (census): так как перепись, а следовательно, и lustrum, производилась каждые пять лет, слово lustrum употреблялось в значении «пятилетие»; поэтому вместо viginti (20) anni можно сказать quattuor lustra.

17. legĭbus ... latis: latis см. fero, tuli, latum, ferre; leges ferre — предлагать законопроекты.

18. imitanda — для подражания, gerundivum, согласованный c exempla.

19. Ianus Quirīnus — Янус почитался в Риме как бог всякого начала, бог входа и выхода, покровитель жилищ; храм Януса находился на Forum Romanum; его открывали, когда начиналась война, и закрывали в мирное время. Тот факт, что до прихода к власти Октавиана ворота храма закрывались только дважды, свидетельствует о непрерывных войнах, которые вели римляне. Впервые храм был закрыт в царствование Нумы Помпилия (легендарный период истории), второй раз — в 235 г. до н. э., после окончания I Пунической войны. Октавиан ставит себе в заслугу то, что за сравнительно короткое время его правления храм Януса закрывали трижды, что являлось символом мира.

20. Capitolium ... refēci — в 9 г. до н. э.; Pompeium theatrum (refēci) — театр Помпея, первый каменный театр в Риме, построенный в 55 г. до н. э. в южной части Марсова поля. После перестройки театр стал называться theatrum Augustum Pompeianum.

21. rivos aquārum: aqua — речь идет об акведуках, отремонтированных в 5—4 гг. до н. э.; Aqua Martia — акведук, построенный в 144 г. до н. э.

22. Forum Iulium — назван по имени Гая Юлия Цезаря, который начал строительство этой площади.

23. aedes Castōris, aedes Saturni — на Forum Romanum.

24. deum = deorum.

25. Martis Ultōris templum — освящен во 2 г. до н. э.

26. theatrum ad aedem Apollĭnis... — строительство театра начал Цезарь, продолжал его Октавиан; оно было закончено в 11 г. до н. э. Театр был посвящен Марцеллу, племяннику и зятю Октавиана, умершему в молодом возрасте в 23 г. до н. э.

27. in amphitheatris — в амфитеатрах происходили бои гладиаторов, а также бои с дикими зверями.

28. navālis proelii spectacŭlum — инсценировка морского сражения.

29. eo bello servōrum — война с Секстом Помпеем (39—36 гг. до н. э.), который боролся со вторым триумвиратом: основной военной силой Помпея был флот, а армию он организовал главным образом из беглых рабов; территориальной базой его была Сицилия, поэтому война с Секстом Помпеем получила название сицилийской или войны с рабами.

30. Aegyptum... adiēci — в 31 г. до н. э. Октавиан одержал победу в битве при Акции над Антонием и Клеопатрой, в 30 г. до н. э. Египет был включен в состав римского государства в качестве провинции.

31. Pannoniōrum gentes — Паннония, на территории современной Венгрии; Тиберий проводил паннонскую кампанию в 12—9 гг. до н. э.

32. ex India ... legatiōnes — на самом деле индийские цари были в Риме и раньше, в 62 г. до н. э.

33. Tanais — Дон.

34. in consulātu sexto — Октавиан передал власть сенату в 28 г. до н. э., а официально он осуществил этот акт 13 января 27 года; в этом же году он получил прозвище Август.

35. clipeus aureus... — порядок слов: clipeus aureus posĭtus, per inscriptiōnem eius clipei testātum est, quem [clipeum] senātum populumque mihi dare.

36. appellāvit me patrem patriae — во 2 г. до н. э.

37. annum agēbam septuagesĭmum sextum — 76-й год жизни Октавиана начался 23 сентября 13 г. н. э., а год спустя он умер — 19 августа 14 г. н. э.